Το γραψιμο ειναι η καλυτερη μορφη επικοινωνιας μετα τον ερωτα

σκεψεις, συνεντευξεις και κειμενα

Tuesday, March 20, 2007

Η ΑΛΛΑΓΗ... ΦΥΛΟΥ ΤΟΥ ΑΦΗΓΗΤΗ

Ο σημαντικός ρόλος του αφηγητή στο ιστορικό μυθιστόρημα

Αν κάποιο από τα στοιχεία ενός ιστορικού μυθιστορήματος σήμερα έχει τη μεγαλύτερη σημασία, αυτό, κατά τη γνώμη μου, είναι η επιλογή του αφηγητή.

Το ότι η ιστορία είναι γραμμένη από τους νικητές, αποτελεί πλέον μια απόλυτη γνώση. Το ότι η ιστορία είναι γραμμένη με το αίμα των ηττημένων, καθώς περνούν τα χρόνια, το συνειδητοποιούμε ακόμη και όσοι πιστεύαμε στους ήρωες που έπεσαν μαχόμενοι με αυτοθυσία. Τα ιστορικά γεγονότα είναι καταγραμμένα από τους ιστορικούς με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ακρίβεια επιτρέπουν οι πηγές.

Το ιστορικό μυθιστόρημα στις μέρες μας, παρόλο που γνωρίζει μια νέα άνθιση, πολλές φορές παραμένει στατικό αναπαράγοντας τα ήδη γνωστά με τους ήδη γνωστούς μυθιστορηματικούς τρόπους. Ιστορικά γεγονότα, γνωστά ή λιγότερο γνωστά ιστορικά πρόσωπα παρελαύνουν από χιλιάδες σελίδες. Προβλέψιμες αντιδράσεις, αφηγήσεις- μαρτυρίες από πρώτο χέρι που επαναλαμβάνουν τα κατορθώματα των αφεντάδων τους, των κυράδων τους, των συμμαχητών ή άλλων αυτόπτων μαρτύρων ειδικά των πολέμων και των καταστροφών. Άλλα μυθιστορήματα γραμμένα στο τρίτο πρόσωπο με τη μέθοδο του παντογνώστη αφηγητή, άλλα με πρωτοπρόσωπη αφήγηση που εξιστορεί τα γεγονότα όπως τα έζησε ο ίδιος ο ήρωας, ο δευτερεύων ήρωας, ή ένας τρίτος που ερευνά. Και πάντα η αφήγηση ρέει μέσα στα ασφυκτικά πλαίσια των γνωστών καταγεγραμμένων γεγονότων. Το ιστορικό μυθιστόρημα επαναλαμβάνει τον εαυτό του εν πολλοίς. Τι μένει για να αλλάξει; Όχι βέβαια κι άλλους μυθιστορηματικούς ήρωες κατ’ εικόνα και ομοίωση των ήδη υπαρχόντων. Και βέβαια όχι η αλλαγή… φύλου του αφηγητή. Το να δώσει «φωνή» ο δημιουργός σε μια γυναίκα αντί του συνηθισμένου άντρα αφηγητή, που ως τέτοιος έχει συμμετοχή στα γεγονότα, ιδιαίτερα των παρελθόντων ετών. Το θέμα δεν είναι η αλλαγή φύλου του αφηγητή, εφόσον ο αφηγητής εξακολουθεί να διηγείται με τον παραδοσιακό τρόπο. Είτε άντρας είτε γυναίκα το αποτέλεσμα παραμένει το ίδιο. Δεν ανανεώνεται το ιστορικό μυθιστόρημα, σε περίπτωση βέβαια που αυτό είναι το ζητούμενο. Η πρόκληση για έναν συγγραφέα, που θα τολμούσε να θέλει να αντισταθεί στα καθιερωμένα, θα ήταν, όχι η αλλαγή του φύλου, αλλά κάτι ριζοσπαστικότερο. Η εντελώς διαφοροποιημένη οπτική γωνία της αφήγησης.

Τα ιστορικά γεγονότα, τα όποια εν γένει γεγονότα, έστω και αν δεν γνωστοποιούνται, έστω και αν δεν απαιτούν την παρουσία μας κατά τη στιγμή της συντέλεσής τους, μας συγκλονίζουν με τις συνέπειές τους. Αυτές οι συνέπειες εισπράττονται διαφορετικά από όσους είναι μέσα στη δράση και διαφορετικά από όσους ζουν στον απόηχό τους. Οι συνηθισμένοι άνθρωποι, οι άκαπνοι, τα θύματα που δεν γνωρίζουν το γιατί, τα παιδιά, έστω και «καλών οικογενειών» που οι γονείς τους κινούν τα νήματα, είναι αποδέκτες των σεισμών. Αδύναμοι να αντιδράσουν. Ανίκανοι να διαμορφώσουν καταστάσεις. Έκπληκτοι από τη ροή που τους κατακλύζει. Αναρωτιούνται, υποψιάζονται, υποθέτουν, παλεύουν με το άγνωστο, αφανίζονται χωρίς ίσως ποτέ να γνωρίσουν την αιτία, και αγωνίζονται να ξεφύγουν από έναν άγνωστο κίνδυνο που τον νιώθουν σα σκιά. Κι όμως ζουν τις ιστορικές στιγμές που οι άλλοι διαμόρφωσαν εν αγνοία τους.

Ποιος είναι αυτός που ορίζει στο διηνεκές ότι το ιστορικό μυθιστόρημα που δεν έχει αφηγητή κάποιον, που να γνωρίζει από πρώτο χέρι τα γεγονότα, δεν νοείται ως τέτοιο; Μα τότε που βρίσκεται η ανανέωση του ιστορικού μυθιστορήματος; Ο γνώστης αφηγητής δεν μπορεί να κάνει τίποτε άλλο από το να περιγράφει τα γεγονότα έτσι όπως τα παρουσίασαν επί σειρά ετών οι ίδιοι οι ιστορικοί στα συγγράμματά τους. Έτσι ακριβώς όπως τα διηγούνται στα μέχρι στιγμής ιστορικά μυθιστορήματα οι συγγραφείς που προσπαθούν να είναι πιστοί στα γεγονότα και στα πρόσωπα. Ή στις αναλύσεις τους παίρνοντας άλλοτε το μέρος των νικητών και άλλοτε των ηττημένων. Προσωπικά κρίνω πως έχει περισσότερο ενδιαφέρον μια τρίτη άποψη. Η οπτική γωνία αυτού που δεν ξέρει τα γεγονότα, που δεν παραθέτει τις δυο πλευρές –αφήνοντας τάχα μου ανοιχτό το συμπέρασμα στον αναγνώστη- αλλά που εικάζει, που παραπαίει, που προβληματίζεται και προβληματίζει. Και που πάνω απ’ όλα αμφισβητεί. Αλλά για να μπορέσει ο αναγνώστης ή ο αναγνώστης-κριτής να δεχτεί ή έστω να αναγνωρίσει αυτή την οπτική γωνία της δημιουργικής αμφισβήτησης, ίσως πρέπει να είναι έτοιμος ή ώριμος γι’ αυτή την αλλαγή.

Μέσα σε έναν κόσμο που συνεχώς μεταβάλλεται, ρέει, πλάθεται κατά βούληση, αναδιπλώνεται και διακτινίζεται είναι το λιγότερο οπισθοδρομικό να ζητάμε από έναν συγγραφέα ιστορικού μυθιστορήματος να ορίζει αφηγητή έναν στρατιώτη για να διηγηθεί έναν πόλεμο. Ή έναν πολιτικό για να εξιστορίσει πολιτικές δολοπλοκίες. Τι καινούριο είναι δυνατόν να περιμένει να ακούσει κανείς από αυτόν; Και τι αξία μπορεί να έχει πλέον ένα ιστορικό μυθιστόρημα στην εποχή μας, που όλα έχουν μαθευτεί, αν δεν εισάγει καινά δαιμόνια; Ένα από αυτά πιστεύω πως είναι το είδος του αφηγητή που θα επιλέξει.
Παραδείγματος χάριν να διηγείται τον πόλεμο και την καταστροφή μια έφηβη που δεν ξέρει απ’ αυτά. Αλλά που σίγουρα τα έχει υποστεί εν αγνοία της.

11 comments:

ioeu said...

Άσε που μπορεί μια έφηβη να ξέρει περισσότερα από τον κάθε τυχαίο...
Αν μιλάμε για την ίδια, φυσικά και μπορεί. Απορώ με την απορία του απορούντος...

Λεία Βιτάλη συγγραφέας said...

Το θέμα του αφηγητή με απασχολεί πάρα πολύ χρόνο έτσι κι αλλιώς στα βιβλία μου. Γιατί πραγματικά πιστεύω ότι είναι ένας γερός μοχλός που δίνει ώθηση στην ιστορία. Έχει τη δύναμη να την κάνει τόσο κοινότοπη όσο και απρόβλεπτη. Αλλά φοβάμαι πως το καθιερωμένο είναι ή το τριτοπρόσωπο ή το πρωτοπρόσωπο του ίδιου του πρωταγωνιστή. Μιλώ πάντα για το ιστορικό μυθιστόρημα. Αλλά φυσικά δεν αποκλείω και τα άλλα είδη. Νομίζω πως έχει πολύ ενδιαφέρον το ψάξιμο μιας διαφορετικής οπτικής.

industrialdaisies said...

Δεν ξέρω γιατί αλλά διαβάζοντας το ποστ σας μου ήρθε στο μυαλό "από μικρό κι από τρελλό μαθαίνεις την αλήθεια"... Κι αν κάποιος πιστεύει πως στα ιστορικά γεγονότα μία αλήθεια είναι πολύ δύσκολο να βρεθεί, τότε στο μυθιστόρημα μία αλήθεια ίσως να μπορεί να εκφραστεί με πάρα πολλούς τρόπους. Τα χαιρετίσματά μου.

industrialdaisies said...

Συμπλήρωση: όπως οι πτυχές μιας σχιζοφρενούς προσωπικότητας για παράδειγμα...

Anonymous said...

industrialdaisies
Αγαπητή φίλη καλώς όρισες. Δεν ξέρω αν έχετε διαβάσει την "Ιερή Παγίδα" και γι' αυτό μου γράφετε αυτό το σχόλιο. Και βέβαια συμφωνώ μαζί σας ακόμη και για τους σχιζοφρενής. Η αλήθεια πνίγεται πάντα από τους "φυσιολογικούς" ενήλικες ανθρώπους που δεν την αντέχουν, νομίζω.

Λεία Βιτάλη συγγραφέας said...

Κάτι μαγικό έγινε πάλι και βγήκα ανώνυμη.

industrialdaisies said...

Η αλήθεια είναι ότι δεν το έχω διαβάσει (και αισθάνομαι λίγο άσχημα που το παραδέχομαι).Όμως πάντα με ενοχλούσε το ο,τιδήποτε βαφτιζόταν "η ΜΙΑ αλήθεια". Τείνω λίγο περισσότερο προς τους σοφιστές και τους σπασμένους καθρέφτες για να βλέπω τα πράγματα. Πάντως, μόλις τελειώσω την εκατόωρη αφήγηση ενός άλλου "τρελού" (ή όχι;) της ιστορίας μού υποσχέθηκα να το διαβάσω. Μου κεντρίσατε το ενδιαφέρον!

Λεία Βιτάλη συγγραφέας said...

industrialdaisies
λπίζω να σε αποζημειώσει για τον κόπο σου και να μου πεις τη γνώμη σου.

Πάπισσα Ιωάννα said...

Ο προβληματισμός σας για τον αφηγητή αγκαλιάζει τον σύγχρονο μεταμοντέρνο προβληματισμό για την ανανέωση του (ιστορικού) μυθιστορήματος. Το βλέπουμε να το δοκιμάζετε στην "Ιερή παγίδα" με πειραματισμό και με ρίσκο, με φεμινιστική διάθεση να αναδειχθεί και η γυναίκα ως άξονας της ιστορίας. Στην πράξη ωστόσο πιστεύω ότι δεν πέτυχε, στον βαθμό τουλάχιστον που θα θέλατε, κυρίως γιατί το ρεαλιστικό πλαίσιο (παρά τις μεταφυσικές παρεμβολές), μέσα στο οποίο καταγράφεται η άλλη ιστορία, μέσα στο οποίο αναζητούνται πειστικά αίτια και διαμορφώνονται αληθοφανείς εξηγήσεις, είναι άτοπο να μιλάει και να εκφέρει γνώμη μια γυναίκα και μάλιστα μικρή και ανήξερη. Κι από την άλλη ο «μη γνώστης αφηγητής» που στηρίζεται στη μαρτυρία και μόνο του αδελφού της δεν είναι πιο ουδέτερος από έναν γνώστη• ούτε «προβληματίζει ή προβληματίζεται» όποιος αφηγητής προβάλλει, όπως η ιστοριογραφία, μια άλλη εκδοχή και στηρίζει την αφήγησή του σ’ αυτήν χωρίς περιθώρια για εναλλακτικές εκδοχές.
Παρά την παραπάνω άποψή μου, το βιβλίο το βρήκα ενδιαφέρον και τον πειραματισμό με την αφηγήτρια διερευνητικό.
Καλή συνέχεια
Πατριάρχης Φώτιος

Λεία Βιτάλη συγγραφέας said...

Αγαπητέ Πατριάρχη σας ευχαριστώ που εξακοουθείτε να ενδιαφέρεστε για την "Ιερή Παγίδα". Σχετικά με τον αφηγητή φοβάμαι ότι κάνετε ένα λάθος. Δεν υπάρχει νομίζω πουθενά μέσα στο βιβλίο φεμινιστική τοποθέτηση. Νομίζω ότι συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο. Ακολουθώ την άποψη περί γυναικών εκείνης της εποχής. Όσο για την ουδετερότητα του αφηγητή
1. Δεν πιστεύω ότι στην πράξη μπορεί να υπάρχει τέτοιο και
2. Παραθέτοντας η αφηγήτρια μια άποψη συγχρόνως και η ίδια αμφιβάλει γι' αυτήν.
Όλο το παιχνίδι, αν μου επιτρέπετε, παίζει σ' αυτό: την αμφιβολία.
Η αμφιβολία μπορεί να σε κάνει να σκεφτείς διαφορετικά. Τώρα αν πέτυχε η συνταγή ή όχι δέχομαι άκριτα την άποψή σας. Άλλωστε το βιβλίο μου δεν ακολουθεί κανόνες, δεν θα το δείτε σε λίστες ούτε σε προτάσεις για βράβευση. Θα ήταν για μένα ανησυχητικό.

ioeu said...

να μου επιτραπεί να καταθέσω μια άποψη.
ο αφηγητής δεν "οφείλει" να γνωρίζει. πολύ περισσότερο να είναι "παντογνώστης". την παλινδρόμηση της αφηγήτριας από την γνώση στην άγνοια και την αμφιβολία την βρίσκω εξαιρετικά ενδιαφέρουσα και ανατρεπτική.
η (μετα)φυσική επικοινωνία της με τον Ιάκωβο της δίνει την ικανότητα να συμπληρώνει τα κενά της αφήγησης κατά τέτοιον τρόπο, που να λειτουργεί ως αφηγητής διπλής εστίασης (καταγράφει όσα ο Ιάκωβος είδε ή άκουσε και όπως αυτή τα αντιλαμβάνεται). άλλωστε η αφήγηση εστιάζει στο ανθρώπινο δράμα μέσα από τα ιστορικά γεγονότα, στοιχείο που πολύ καλά μπορεί να βιώσει "μια γυναίκα και μάλιστα μικρή και ανήξερη"...